Serie avondcolleges over religieus geloof

Geloofsovertuigingen of religieuze overtuigingen zijn niet zomaar overtuigingen. Religieuze overtuigingen hebben voor veel mensen diepe wortels; ze geven ze niet zomaar op en argumenten lijken er soms weinig vat op te hebben. Bovendien zijn ze vaak een centraal onderdeel van een omvattende kijk op het leven: ze staan aan de bron van hun ideeën over goed en kwaad en mensen stemmen hun handelen erop af. Geloven in God of in een nirwana is dan ook iets anders dan geloven dat de trein om drie over vertrekt, geloven dat je je vriend van de basisschool zag lopen of geloven dat mondkapjes effectief zijn om coronabesmettingen te voorkomen. Religieuze overtuigingen genieten ook bijzondere bescherming in het recht, o.a. via het grondrecht van de vrijheid van godsdienst en levensovertuiging. Genoeg reden om dieper na te denken over wat religieus geloof dan precies is en wat voor rol het in ons denken en in de samenleving speelt. In deze avondcolleges doen we dat aan de hand van enkele filosofen, theologen, psychologen en rechtsgeleerden uit heden en verleden.

Docenten

• prof.dr.ir. Jeroen de Ridder (RUG/GGW, christelijke filosofie)
• prof.dr. Edward van ’t Slot (RUG/GGW, Systematische theologie en kerk in de 21e eeuw)
• prof.mr.dr. Fokko T. Oldenhuis (RUG/GGW, religie en recht)

Praktische informatie

• Data: dinsdagen 5, 12, 19 april en 10, 17, 24 mei van 20.00u-21.30u
• Locatie (onder voorbehoud): Faculteit GGW, Oude Boteringestraat 38, Zittingszaal
• Deelname is voor studenten gratis. Overige belangstellenden betalen voor 6 colleges € 60,-.
• Aanmelden kan via de website van de Rijksuniversiteit Groningen.

1. Filosofen over religieus geloof: Herman Dooyeweerd (De Ridder)

Herman Dooyeweerd (1894–1977) was een Nederlandse filosoof aan de Vrije Universiteit Amsterdam die in het midden van de 20^e eeuw een geheel eigen systeem van christelijke filosofie ontwikkelde. Volgens hem was al het denken religieus bepaald; een religieuze grondhouding vormt de wortel van al ons andere denken en wetenschap bedrijven. In dit college proberen we Dooyeweerds visie beter te begrijpen en denken we na over de betekenis en houdbaarheid ervan.

2. Filosofen over religieus geloof: Søren Kierkegaard (Van ’t Slot)

Eén van de diepzinnigste denkers van de 19^e eeuw is de Deen Søren Kierkegaard (1813–1855). Zijn denken roept nog altijd veel reacties op; aan actualiteit heeft hij in 180 jaar nog niets ingeboet. Een terugkerend thema in zijn werk is dat ‘waarheid’ altijd om een existentiële en psychologische betrokkenheid vraagt. Dat komt terug in zijn filosofische geschriften, waarvan één van de hoofdwerken, het Afsluitend onwetenschappelijk naschrift, het afgelopen jaar voor het eerst integraal in het Nederlands verschenen is. Maar het komt ook terug in Kierkegaards ‘opbouwende’ werk: teksten die hij schreef met een expliciet religieuze spits. Hoe filosofie en theologie zich hier tot elkaar verhouden, is de vraag die ons in dit college zal bezighouden.

3. Theologen over religieus geloof: Karl Barth (Van ’t Slot)

Eén van de strijdleuzen van de invloedrijke Zwitserse theoloog Karl Barth (1886–1968) is dat religie ongeloof is. ‘Geloof’ is voor deze theoloog iets positiefs, en dus kunnen religieuze verschijnselen bij Barth rekenen op een uiterst kritische beoordeling. Waarom? En wat betekent een positieve beoordeling van ‘geloof’ dan precies? Welke winst is er in het werk van deze ‘kerkvader van de 20^e eeuw’ geboekt met betrekking tot het duiden van religieus geloof en op welke punten verdient zijn benadering van religieuze denkbeelden misschien juist geen navolging?

4. Moderne denkers over religieus geloof (De Ridder)

In de recente Engelstalige filosofie is opnieuw aandacht voor de aard van religieus geloof. We bespreken twee denkers. Als eerste Nicholas Wolterstorff (emeritus Yale). Volgens hem spelen religieuze overtuigingen een belangrijke rol in wat hij ‘control beliefs’ noemt: meta-overtuigingen die beïnvloeden hoe we data en argumenten wegen en wat voor denkbeelden en theorieën we acceptabel achten. Ten tweede Duncan Pritchard (University of California Irvine). Op basis van ideeën van de filosoof Ludwig Wittgenstein stelt hij voor dat we religieuze overtuigingen moeten zien als ‘scharnierovertuigingen’. Dat zijn centrale overtuigingen die we zelden of nooit betwijfelen, maar die bepalend zijn voor ons hele denkkader. Ze zijn volgens hem dan ook a-rationeel: niet te beoordelen met gewone criteria van redelijkheid en onredelijkheid.

5. Psychologen over religieus geloof (De Ridder)

Ook recent psychologisch onderzoek probeert de aarde van geloofsovertuigingen beter te begrijpen. Godsdienstpsychologie is een groot veld; in dit college zullen we vooral ingaan op het werk van de Amerikaanse psycholoog / filosoof Neil van Leeuwen (Georgia State University). Op basis van een serie experimenten stelt hij voor dat je religieuze overtuigingen het beste kunt vergelijken met ‘doen alsof overtuigingen’. Overtuigingen over god fungeren net als de die van kinderen die bijvoorbeeld vader en moeder spelen. We bespreken zijn experimenten en nemen mogelijke kritieken erop door.

6. Religieus geloof en recht (Oldenhuis)

Religieus geloof heeft een aparte status in de samenleving, die onder andere tot uitdrukking komt in het grondrecht van de vrijheid van godsdienst en levensovertuiging. Wat maakt religieus geloof zo bijzonder dat het speciale juridische aandacht nodig heeft? Religieuze organisaties hebben daarnaast bijzondere rechten. Wat is hier de basis voor en is dit wel wenselijk? Vrijheid van godsdienst én levensovertuiging kan leiden tot ongekende radicaliteit. Veelal is die radicaliteit terug te voeren tot uitleg van heilige teksten, waarop de gelovige zich baseert. Gelden voor de uitleg van heilige teksten andere maatstaven dan die voor juridische teksten? Naarmate de burger dieper vervlochten raakt in allerlei verbanden binnen een multireligieuze samenleving, is de kans groot dat de ruimte die hij zich toe-eigent om binnen het publieke domein in gelovig opzicht zichzelf te kunnen zijn, gaat afnemen. Dat leidt tot een dempen van radicale opvattingen, zonder dat die opvattingen behoeven te verdampen.