Artikel van de maand: Tempels van Stabiliteit

Elke maand schrijft iemand uit ons netwerk van christen-filosofen een artikel: op welke manier komen we christelijke filosofie tegen in ons werk, onze studie of ons dagelijks leven? Deze maand schrijft bijzonder hoogleraar Christelijke Filosofie prof. dr. Christine Boshuijzen-van Burken over de tempels van stabiliteit die de nieuwe generatie niet meer herkent: wat is ons wereldbeeld nu, en wat is er belangrijk als fundament in onze samenleving?

Hebben we niet gewoon te maken met een tweede generatie tempel-verstokenden? Dat was mijn gedachte bij het lezen van allerlei ellende over eenzaamheid, polarisatie, depressie bij jongeren, en een ogenschijnlijke welvaartscrisis. Wat ik bedoel is het volgende.

De generatie van kerkverlaters en kerkhaters heeft zijn beste tijd gehad. Deze generatie weet wat de kerk was, wat er mis was (en soms nog steeds is) en ze heeft er langzaam of abrupt een streep doorheen gezet. De kerk, moskee, of Budda: de generatie kerkverlaters en kerkhaters gelooft er al lang niet meer in. Dit was de generatie die de tempels gezien heeft, van binnen of van buiten. Die generatie heeft aanschouwd dat er iets is waar mensen hun zondagochtend voor op gegeven, hun kinderen mee willen groot brengen, hun frikandel voor afslaan of hun levenspartner voor willen kiezen. Die generatie heeft een nieuwe generatie grootgebracht. Deze eerste generatie na de kerkverlaters en kerkhaters heeft misschien van hun ouders gehoord dat er ergens in de hoeken van de samenleving mensen zijn die in zoiets als hel, hemel, huwelijk en aanverwante fossielen geloven. De enkeling ziet het levende bewijs in een opa, oma of oudtante. Deze generatie heeft gehoord over de ‘tempels’ en kan zich er een karikatuur bij voorstellen. Echter, zij heeft een nieuwe generatie voortgebracht die geen weet heeft van tempels. Dat er überhaupt iets kan zijn waar je je leven aan wilt wijden en wagen, dat er mogelijk iets groters is dan jezelf, het klimaat of je social media account. De generatie na de kerkverlaters en kerkhaters heeft een generatie groot gebracht die dus letterlijk niet meer weet waar je het zoeken moet, maar die ook niet weet wat je zoeken moet zodra dat gevoel van ‘er klopt iets niet’ je bekruipt. Deze generatie is de weg naar de tempel niet alleen kwijt, maar ze heeft ook geen idee dat er zoiets als een tempel is. Ikzelf herken het afbrokkelen van de zogenaamde stabiliteitstempels. Ik herken ruïnes en contouren van de stabiliteitstempels zoals een traditioneel huwelijk en gezin, verzuild-maar-recht-evenredig media-landschap, een duidelijke grens tussen oorlog en vrede, tussen vriend en vijand, tussen arbeid en rust. In tegenstelling tot een generatie die niets in de contouren en ruïnes kan herkennen, omdat ze de tempels nooit gezien hebben. Ze moet van meet af aan beginnen, tenzij ze de ruïnes die ik hierboven nostalgisch schetste weer ad verbum op wil bouwen.

Interessant is de rol van techniek in dit alles. Je zou kunnen stellen dat techniek eveneens onze stabiliteitstempels afbreekt. In mijn werk wordt ik ermee geconfronteerd: heeft deze student dit zelf geschreven? Is dit academische artikel echt? Is het gegenereerd door een Large Language Model? Is deze conferentie een scam, of komen er echt mensen bijeen op de aangekondigde datum en plek?

Ik stam uit een tijd waarin het zelf schrijven van een essay de norm was, niet de uitzondering (ik behoor vast ook tot een naïeve generatie, dat laat ik aan de lezer over…). Het delen, vinden en hergebruiken van online informatie door AI gestuurde tekstsoftware geeft enorme mogelijkheden, maar het tart aan onze stabiliteitstempels. Men vraagt zich soms af: kan ik deze informatie vertrouwen? Wat is de journalistieke, academische, politieke, medische bron van dit verhaal of deze foto? Is de foto die ik aantref een echte foto zoals in de gebruikelijke zin, een letterlijke afdruk van een historische gebeurtenis, of is het een compilatie door een AI model waarbij niemand meer weet waarop het eindproduct gebaseerd is?

Vorig jaar was er in Australië een vreselijk incident in een winkelcentrum in Sydney waarbij negen mensen omkwamen door steekwonden. Het gebeurde op klaarlichte dag doordat iemand willekeurig mensen met een mes aanviel. Korte tijd later werd de dader doodgeschoten door de politie. Direct daarna gingen vage foto’s rond online met de bewering dat het ging om een Islamitische jihadist. Pro-Putin influencer, Simeon Boikov, gaf “Jimmy the Junkie” de schuld. Dat werd een uur later bijgesteld. Twee uur na de aanval gaf een klein account genaamd “Sonny Dan” Benjamin Cohen de schuld en verwees naar hem als “een radicale jood uit Bondi Sydney”. Ben Cohen was een student aan de universiteit van Sydney die niets met de aanval te maken had. Het nieuws werd volop gedeeld. In een bericht dat meer dan 400.000 keer werd bekeken, citeert Simeon Boikov “onbevestigde berichten” dat Benjamin Cohen de aanvaller is. Direct daarna delen allerlei extreemrechtse en pro-Kremlin-accounts de foto en naam van Benjamin. Terwijl men probeerde te bevatten wat er gaande was, kwam de nieuwszender Channel 7 met een speciale televisie uitzending waarin deze laatste persoon met naam, toenaam en foto te zien was. De personen die als dader aangewezen waren hebben in aller ijl hun accounts offline gehaald. Dit waren springlevende mensen die niks met de Bondi aanval te maken hadden, maar nu hun leven niet meer zeker waren nadat mensen met veel online volgers hen aangewezen hadden als daders. Na 20 uur gaf de politie een verklaring dat de werkelijke dader een Queenslander met geestelijke gezondheidszorg problemen betrof, genaamd Joel Cauchi.
Los van de verschrikking, is er in een kwestie van uren veel schade gedaan aan de reputatie van twee onschuldige mensen. De snelheid waarmee onwaarheden zich online kunnen verspreiden is ongekend door sociale media. De snelheid waarmee onwaarheden voor waarheid aangenomen worden is eveneens schrikbarend, dat blijkt uit het feit dat een nationale nieuwszender het risico heeft genomen om op basis van geruchten een nieuws item te maken en een grove leugen de huiskamers ingeslingerd heeft. De stabiliteitstempel van betrouwbare journalistiek lijkt af te brokkelen nu zelfs een gerenommeerde televisiezender niet goed meer weet hoe ze met beschikbare informatie om moet gaan.

Deze column is deels geschreven tijdens mijn reis van Australië naar Nederland. Op de eerste vlucht keek ik een op waarheid berustte Chinese film over een journaliste die misstanden bij verzorgingstehuizen aan het licht wil brengen. De nieuwsredactie geeft een hardwerkende mid-career journaliste de tijd om undercover bewijs te verzamelen over schandalen die op klaarlichte dag systematisch en op grote schaal in tehuizen plaatsvinden. Ze loopt tegen corruptie en een wankel rechtssysteem aan. Het laat zien hoe dergelijke schandalen in stand gehouden worden doordat sommige mensen, vaak minder bedeelden, geen keus gelaten wordt anders dan te buigen of te breken. De kok is gedwongen beschimmeld eten voor dementerende en verstandelijk beperkte bewoners klaar te maken, want anders is er geen geld om hem uit te betalen. De misbruikende directeur voelt zich goed, omdat hij zich het lot van zijn bewoners aantrekt. De morele instabiliteit wordt in de film goed uitgedrukt en dat zorgt voor spanning: de ongepolijste omgangsvormen vol vloeken, misogynie en leugenachtige journalistieke tactieken op de redactie, met de zeer sterke morele drang van de hoofdpersonen naar rechtvaardigheid voor een uitgespuwde en onderdrukte groep in de samenleving. Aan het einde van de film lijken we drie ‘moraliteiten’ door elkaar gezien te hebben: de eerste is de oppervlakkige moraal van respectvolle omgang in taal en bejegening van de medemens (wat met voeten getreden wordt door de hoofdrolspelers). De tweede moraal van het zoeken naar een beter leven voor de onderdrukten via de weg van het recht (wat de hoofdrolspelers wordt verweten als moraalridderij). De derde moraal is die van de zogenaamde ‘redder’ van de zwakken, waarbij de redder de vorm van een dictator aanneemt die gelooft dat zijn onderdanen beter af zijn bij hem dan in het wild op straat waar helemaal niemand voor ze zorgt (en hij heeft wellicht een punt, ware het niet dat het dagelijks vastbinden en gebruik van fysiek geweld jegens bewoners zo vreselijk is). Terugkomende op de stabiliteitstempels: de film laat zien dat de tempel van fatsoensnormen al lang in ruïnes ligt, de tempel van zoeken naar recht nog bestaat, maar de weg erheen is onbegaanbaar en waar men mee blijft zitten is een “schuurtje”, waarin de bevrediging van eigen behoeften onder een vernis van goed-doenerij de meest zichtbare structuur is.

Welke morele tempel staat er dan vandaag de dag nog in onze samenleving? Mijn cynisme brengt me tot de conclusie dat ze allemaal bestaan: de eerste moraal tempel, die van de respectvolle omgangsvormen, staat in het midden van de samenleving, waar iedereen via dagelijkse rituelen herinnert wordt aan respectvol taalgebruik. In Australië begint de dag op school met een mantra van respectvol gedrag. Je kan geen dokterspraktijk, bouwmaterialen winkel, bus of fast food restaurant binnenlopen zonder dat A4tje naast de kassa met het verzoek het personeel met respect te behandelen. Toch werd de dochter van een Australische vriendin tijdens haar werk bij de McDonald’s ongeveer wekelijks een hamburger naar haar hoofd gesmeten door een ontevreden klant.

Technologie kan aangewezen worden als medespeler in de afbraak van (universeel herkenbare) stabiliteitsstempels

De derde moraal tempel, waar de redder-dictator aanbeden wordt, herken ik bij een bepaalde groep. Het is een kleine groep semi-principele fanatiekelingen die ‘interne coherentie’ niet in hun woordenboek hebben staan. Onder de bezoekers van deze tempel is bijvoorbeeld de schutter van de CEO van de Amerikaanse zorgverzekeringsmaatschappij. Hij speelde de redder-dictator rol in zijn eigen en in de ogen van mede-bezoekers van deze tempel. De schutter heeft de nietsvermoedende CEO in zijn rug geschoten. Iemand in de rug schieten was vroeger op het schoolplein geen heldendaad. Integendeel, voor zover ik weet is dat een laffe actie, maar blijkbaar is er een groep die de schutter als een held en Gods gezant beschouwt.
De morele tempel die prominent herbouwd lijkt tussen scholen, fitnesscentra en flat white mocha verkooppunten is die van de zucht naar rechtvaardigheid. In deze tempel is het een gezoem van mensen die een hoger moreel doel gevonden hebben en nu echt bij willen dragen aan een rechtvaardige samenleving: lokaal geproduceerd, veganistisch en op de bres voor de rechten van inheemse volkeren. Weg met moderne slavernij en we moeten de wereld dekoloniseren van de ideeën van oude witte mannen! Misschien zijn er onder de bezoekers van de rechtvaardigheidstempel ook diegenen die roepen om een stop op immigratie voordat onze samenleving duur betaalde verworvenheden verliest, of anderen die aansporen om de woke agenda die onze kinderen vergiftigt uit te roeien! In tegenstelling tot de journalistieke film waarbij de hoofdrolspeler bijna onmogelijk de tempel van rechtvaardigheid bereikt omdat de weg ernaar toe vol blokkades ligt, krijg ik de indruk dat men in onze westerse samenleving meer bezig is met de façade wederoprichten dan de fundamenten van de rechtvaardigheidstempel te herstellen.

In alle bovenstaande voorbeelden kan technologie aangewezen worden als medespeler in de afbraak van (universeel herkenbare) stabiliteitsstempels. In het eerst geval kunnen moderatoren van online discussie fora, of LLM ontwikkelaars, eisen dat er fatsoensnormen gehanteerd worden voor online taalgebruik, maar problemen ontstaan wanneer de interpretatie van de moderator is dat er fatsoensnormen worden overschreden, terwijl de bijdrager het gevoel krijgt om geweerd te worden vanwege zijn of haar ideeën en daarom onterecht gecensureerd wordt. Zo is een gesprek over oorlog, of een plaatje van een wapen ter illustratie van een academisch punt moeilijk te genereren in een programma als ChatGTP. In het tweede geval, die van de redder waarbij ‘ten minste iemand wat aan de toestand doet’ kan een dictator een redder status verkrijgen, al naar gelang het oordeel van shares, likes en influencers die een moreel verwerpelijke daad niet verwerpen, maar vergoeilijken of verheerlijken en noodzakelijk achten om een belangrijk punt onder de aandacht te brengen. In het derde geval kan technologie bijdragen aan het opwerpen van de façade van rechtvaardigheid: AI gegenereerde plaatjes van onrechtvaardige situaties, willekeurige burgers die zich online voordoen als experts op het gebied van een moreel gevoelig thema, een beroemdheid die zich schaart onder een bepaalde groepering waardoor de façade in versneld tempo opgebouwd kan worden.

De vraag is: hoe erg is het nu dat men de stabiliteitstempels niet meer (h)erkent en in sommige gevallen zelfs gretig genoegen neemt met een surrogaat? Wat is dat ideaal? Hoe willen we dat onze samenleving eruit ziet als het gaat om informatie, nieuws en kennis deling? Wat is het wereldbeeld dat we tegelijkertijd communiceren en cultiveren?

Dank aan Jurriaan van Diggelen voor het beschikbaar stellen van de Sydney Stabbing casus.