Ronde 1 (13:15 tot 14:15)
Deugdethiek en ondeugendheid in professioneel handelen
Door: Henk den Uijl, co-decaan, senior onderzoeker en docent bij de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur
Professioneel handelen wordt gekenmerkt door de kennis en het handelen aan te passen aan wat een situatie vraagt. Dit is grofweg ook een definitie die Aristoteles geeft aan ‘praktische wijsheid’ (of verstandigheid, of voorzichtigheid, kortom: phronesis). Deugdethiek biedt de mogelijkheid voor professionals om vragen van goed handelen in een specifiek geval, te koppelen aan de grotere vraag van goed organiseren of goed samenleven. Maar hier is ook iets spannends aan de hand, wat we in deze workshop gaan verkennen. Als professionals hun handelen aanpassen aan de situatie, moeten zijn vaak dingen doen die formeel gezien niet mogen of kunnen. De organisatie en de institutionele omgeving eist braafheid, maar deugdethiek eist, paradoxaal genoeg, ondeugendheid. We gaan met elkaar op zoek naar voorbeelden hier van, en bepalen waar de grens ligt tussen deugd en ondeugendheid, en wat dit maatschappelijk betekent.
Deugdethiek in het Protestantisme: Inzichten van Petrus van Mastricht
Door: Dominique Gosewisch, promovenda aan de Protestantse Theologische Universiteit
In deze workshop deel ik de bevindingen van mijn onderzoek naar de ethiek van een 17e-eeuwse protestantse scholasticus. Vroege protestantse ethiek wordt meestal niet met deugdethiek geassocieerd, omdat de Reformatie vaak wordt gezien als een breuk in de westerse christelijke traditie. Door de sterke nadruk op Gods geboden, menselijke zondigheid en de afhankelijkheid van Gods genade, zou er geen ruimte meer zijn voor de deugden en het actief werken aan karaktervorming. Petrus van Mastricht laat echter zien dat deugden nog steeds een belangrijke rol kunnen spelen. We bespreken hoe de elementen van premoderne christelijke deugdethiek – wet, deugd, genade, natuurwet en habituatie – een plek krijgen in zijn ethiek. Hierbij focussen we op de relatie tussen deugden en geboden, en de afhankelijkheid van Gods genade. Tot slot bespreken we de mogelijke relevantie van Van Mastrichts perspectieven voor de hedendaagse ethiek.
Bob Goudzwaard en rentmeesterschap als richtsnoer voor de onderneming
Door: Anke Teeuw, promovenda aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.
Het begrip rentmeesterschap neemt een belangrijke plaats in binnen het denken over de onderneming en haar rol in de samenleving. Zo heeft de Tweede Kamer vorig jaar een motie aangenomen om een voorstel uit te werken voor een ‘rentmeestervennootschapsbedrijfsmodel’ en bestaat er voor institutionele beleggers de zogenoemde Stewardship Code. In deze deelsessie onderzoeken we wat rentmeesterschap kan betekenen voor ondernemingen, aan de hand van het werk van de Nederlandse econoom Bob Goudzwaard (1934-2024). Daarnaast kijken we naar hoe denkers als Aristoteles, Calvijn en Kuyper – die Goudzwaard inspireerden – het concept van rentmeesterschap hebben benaderd. Kan het idee van rentmeesterschap ondernemingen helpen om hun verantwoordelijkheid te nemen en bij te dragen aan oplossingen voor de grote maatschappelijke en ecologische uitdagingen van deze tijd?
Deugden als tegenwicht in een cultuur van rechten
Door: Maurits Potappel, promovendus aan de Theologische Universiteit Utrecht.
In de laatste jaren is er steeds meer kritiek op de taal van mensenrechten in het politieke debat. Zo deed Alasdair MacIntyre mensenrechten in After Virtue af als ‘ficties’ en vroeg hij aandacht voor deugden in plaats van rechten. Mary Ann Glendon bekritiseerde in het boek Rights Talk: The Impoverishment of Political Discourse de dominantie van de taal van rechten in de Verenigde Staten. En onlangs schreef Nigel Biggar het boek What’s Wrong with Rights waarin hij ook aandacht vroeg voor deugden tegenover rechten. Zijn mensenrechten misschien te dominant aanwezig waardoor we vergeten dat tegenover rechten ook plichten en deugden staan? Wat is eigenlijk het doel van mensenrechten en hoe kan een gezonde balans tussen deugden en rechten bereikt worden? In deze deelsessie bespreken we deze vragen en denken we met behulp van MacIntyre, Glendon en Biggar na hoe deugden kunnen functioneren als tegenwicht in een cultuur van rechten.
Ronde 2 (14:30 tot 15:30)
Platoons denken over deugden
Door: Albert Joosse, universitair docent Antieke Wijsbegeerte aan de Rijksuniversiteit Groningen
Is Plato’s deugdethiek van deze wereld, of toch van een andere? In deze sessie zoeken we eerst punten van spanning binnen Plato’s denken over de kwaliteiten van een goed mens. We doen dat aan de hand van een aantal sleutelpassages uit zijn œuvre die als puzzelstukjes samen een beeld geven van zijn deugdethiek. We zullen drie punten van spanning identificeren: tussen Socratisch intellectualisme en Platoonse morele psychologie, tussen deugden als toestanden van de individuele ziel en als sociaal nuttige kwaliteiten, en tussen de harmonie van lichaam en ziel en een afkeer van alles wat met veranderlijkheid te maken heeft. We zullen vervolgens ook kennis maken met de synthese die Neoplatonisten maakten van Plato’s denken over deugden en zijn spanningen. In deze synthese zijn imitatie van het goddelijke, politiek engagement en ontplooiing van het individuele karakter op een krachtige en pedagogisch zinvolle manier verweven.
Deugende opvoeders!
Door: Bram Kunz, lector vorming van christelijke onderwijsprofessionals aan Driestar educatief.
Opvoeders (ouders, maar ook leraren) hebben een belangrijke taak: ze helpen een nieuwe generatie om hun plek in de wereld te vinden. Maar hoe handel je met wijsheid? Het handelen van opvoeders dient immers pedagogisch verantwoord te zijn. Dit is voor alle opvoeders belangrijk, maar zeker als je een professionele opvoeder bent (zoals bijvoorbeeld leraren).
In deze workshop verkennen we de betekenis van de kardinale (Aristoteles) en theologale (Thomas van Aquino) deugden voor het handelen van opvoeders. We presenteren ook een model om op het handelen te reflecteren, om zo te groeien in deugdzaamheid.
Afgunst als ondeugd
Door: Rob Compaijen, universitair docent filosofie aan de Protestantse Theologische Universiteit
In deze presentatie concentreer ik me op twee vragen. Wat is afgunst precies? En: in welke opzichten is afgunst eigenlijk verwerpelijk? De eerste vraag beantwoord ik door te wijzen op drie wezenlijke kenmerken van afgunst: dat we onszelf minderwaardig voelen, dat afgunst betrekking heeft op mensen die we als vergelijkbaar met onszelf zien, en dat ze draait om zaken die voor ons zelfbeeld van belang zijn.
De tweede vraag beantwoord ik door te kijken naar de christelijke traditie van het denken over de ondeugden of hoofdzonden. Aan de hand van teksten van onder andere Basilius van Caesarea (330 – 379 n. Chr.) en Evagrius van Pontus (345 – 399 n. Chr.) zullen we ontdekken dat de verwerpelijkheid van afgunst twee kanten heeft: vijandigheid jegens anderen én zelfverwoesting. Ik zal deze aspecten ook illustreren aan de hand van vroegmoderne beeldende kunst over afgunst.”
Ethiek van kunstmatige intelligentie
Door: Christine Boshuijzen-van Burken, bijzonder hoogleraar Christelijke Filosofie aan de Technische Universiteit Eindhoven
AI heeft zijn weg gevonden op veel terreinen van het professionele leven, maar ook in ons privéleven zijn er voorbeelden waarin we bewust of onbewust gebruikmaken van deze technologie. Voor je online zoekvoorkeuren, advertentie aanbiedingen of het optimaliseren van je hardlooprondje kan AI gebruikt zijn. Maar wat is AI nu eigenlijk, en waarom zijn er zoveel richtlijnen en heeft de Europese Unie zelfs een wet voor de ontwikkeling en het gebruik van AI? In deze sessie zien we hoe een principe gebaseerde ethiek overheerst en stellen we vanuit de reformatorische wijsbegeerte vragen bij deze principes gebaseerde ethische benadering. Speciale aandacht gaat uit naar het gebruik van AI in militaire context.